İnsanın gerçekliğe ya da deneyime ilişkin yorumunda ideal ya da tinsel olana öncelik veren, dünya ya da gerçekliğin özü itibariyle tin olarak varolduğunu, soyutlama ve yasaların duyumsal şeylerden daha temel ve gerçek olduğunu, gerçekliğin zihinden bağımsız olmadığını savuna öğretiye idealizm denir. Kuşkuculuğun, pozitivizm ve ateizmin tam karşısındadır.

• İnsan zihninin ya da bilincinin içerikleri ya da içeriklerinden bazıları.
• Bir bilinç içeriği olan herşey, bir şeyin sureti, zihinsel imgesi ya da zihindeki resmi. Bir şeyin zihindeki tasarımı.
• Genel bir fikir, düşünce, zihinsel izlenim ya da kavram.
• Düşünce ya da anlamın en küçük birimi, inanç ya da iddiaların temel bileşeni.

Antik Yunan felsefesinde, ve özellikle de Platon’da ezeli-ebedi doğa, ya da öz, doğru ve kesin bilginin nesnesi, Tanrı’nın zihnindeki içerik; duyularımızla algıladığımız şeylerin, nesnelerin yetkin ilk örneği anlamına gelen terim. Platon öncesi dönemde, form, şekil, doğa sınıf ya da tür anlamını taşıyan idea Platon ile yeni bir anlam kazanmış ve bu kavramla anılmaya başlanmıştır.

Filozof ya da düşünürlerin varolan düzen karşısındaki hoşnutsuzluklarının bir sonucu olarak tasarladıkları düzene; olması gerekene yönelen teorisyenlerin, birtakım ilkeleri temele alarak, insanların tam olarak gelişebileceklerini, gerçek bir refah ve mutluluğa ulaşabileceklerini düşündükleri toplum düzenine, gerçeklikte değil de, sadece düşüncede varolan düzen anlamında ideal düzen adı verilir. Nitekim düşünürleri böyle bir toplum düzenini belirleyen ölçütler olarak özgürlük, eşitlik ve adalet ilkelerini, birtakım idealleri temele almışlardır.

Gerçekte varolanın zihin ve zihindeki ideler olup, gerçekliğin bilen insan zihninden bağımsız olmadığını ileri süren epistemolojik idealizm (öznel idealizm) ve gerçekliğin tin ya da ide cinsinden olduğunu öne süren metafiziksel idealizm (nesnel idealizm) olarak ikiye ayrılır:

Epistemolojik İdealizm (Öznel İdealizm) : Varlığın zihnen bağımsız olmadığını, bireysel varlıkların ya da fiziksel nesnelerin, onları algılayan ya da bilincinde olan bir zihinden ayrı ve bağımsız bir varoluşa sahip olmadığının savunan ve dolayısıyla, idealizmin tam karısında yer alan bir akım olarak epistemolojik idealizm, ilk kez onsekizinci yüzyılda, ünlü düşünür George Berkeley tarafından ifade edilmiştir.

Metafiziksel İdealizm (Nesnel İdealizm) : Kantı’ın ve Berkeley’in 18. Yüzyıldaki öznel idealizmlerini, Kant’tan etkilenen, Fichte ve Schelling, Hegel’in Metafiziksel İdealizmi izlemiştir. Kant’ın felsefesinde, reddedilecek ilk şeyin bilinemez olduğu söylenen çelişik kendinden şey kavramından meydana geldiğini öne süren söz konusu alman İdealistleri, kendinden şey kavramından vazgeçince, dogmatik ve nesnel bir idealizm içine düşmüşlerdir.

• İnsanda soyutlama yapma, kavrama, bağıntı kurma, düşünme, benzerliklerin ve farklılıkların bilincine varma kapasitesi, çıkarsama yapabilme yetisi.
• Bilme yetisi, doğru düşünme ve hüküm verme yeteneği, kavram oluşturma gücü.
• İnsan, “akıllı hayvan” olarak tanımlanmıştır.

Salt bilgiye hakim olan, amaç ve sonuçlarla hiç ilgilenmeyen, bir fenomenin mekanik süreç içinde gözlenmesiyle sınırlı olan akla teknik akıl adı verilir. Buna karşın, nesne olmayı reddeden, varlığını özne olarak tanıyan ve varolan varlık olmak bakımından ele alıp sınıflayan akla ontolojik akıl denir.

İlkçağ’da zihinden bağımsız varlığı bilen akıl, Ortaçağ’da inancın hizmetinde olmuş; buna karşın, Modern dönemde bilimsel düşüncenin gelişiminin bir sonucu olarak parçalanmış hale gelmiştir. Aydınlanma Çağı’ndaki akıl, olağanüstü iki yanlı bir biçim alarak kendini takdim eder: Bir yanda akliliğin eleştirel, kuşkucu, özeleştirel anlayışı (Voltaire, Diderot), öte yandan Robespierre’in bir tapınma nesnesi haline getirdiği Akıl Tanrıçası’na varan aklileştirme vardır.

Ontoloji terimi ilk kez olarak, 17. Yüzyılda, metafizik teriminin muğlaklığından veya anlam belirsizliğinden sakınmak amacıyla kullanılmıştır. Terimi ilk kullanan Leibniz’dir. Wolff ise, ontolojiyi varlık olmak bakımından varlığın genel bilimi olarak tanımlamıştır.

• Dünya teorisi olarak genel kozmoloji,
• Ruh görüşü olarak rasyonel psikoloji,
• Tanrı’ya dair bir teori olarak da doğal teolojidir.

1. İDEALİZMİN TARİHSEL GELİŞİMİ

1. YUNAN İDEALİZMİ (İLKÇAĞ İDEALİZMİ)

İdealist Yunan felsefesi, o çağın dini inançlarından doğmuştu. Zaman içinde daha önce gelen Platon, felsefesini bu dini inançlardan kesinlikle ayırma fırsatını bulamadı. Arisroteles’de felsefe biraz daha “laik” leşir.

1. Platon (M. Ö. 427-347)

Platon, işe öncelikle bilgi konusuyla başlamış ve mutlak ve kesin bir bilginin var olduğu konusunda tümüyle dogmatist bir tavır sergilemiştir. Ona göre değişen hiçbir şekilde bilinemeyeceği için, insan zihninden bağımsız olan, değişmez bir varlık olmalıdır. Bu değişmez ve kalıcı varlıklara idealar adını verir. Gerçekten varolan şeyler idealardır.

Bilgiye yönelik araştırma Platon’a çoğunlukla şu biçimde bir sorunun yanıtlanması olarak görünür: “X nedir?”. X’e ilişkin bir takım örnekler sunulduğu zaman, O “birçok X değil, ancak tek bir X”i, “X’in kendisini”, “formu” ya da “idea”yı, ya da “öz”ü istediğini söyler.

Platon’a göre insan uzun yıllar matematiksel bilimlerle ve diyalektikle uğraştıktan sonra, varlığın ve gerçekliğin kaynağı olan iyi ideasını mistik bir tecrübeyle, özel bir sezgiyle tanır. Çünkü, İyi İdeası, söze dökülemez, kendisi tanımlanamaz ve açıklanamaz, fakat başka her şeyi açıklar.

1. ALMAN İDEALİZMİ

Alman İdealizmi deyimi ile başlıca Fichte, Schelling, Hegel ve Schleiremacher’i içine alan 19. Yüzyıldaki bir felsefe çığırı anlaşılır. Bu çığır, kendi içinde kapalı bir çığırdır. Alman İdealizminin düşünürlerini, aralarındaki bütün ayrılıklara rağmen, birleştiren nokta ve çıkış noktası Kant felsefesidir. Bu düşünürler için ortaklaşa olan amaç da, sıkı, sarsılmaz bir felsefe sistemi kurmaktır; hepsi için ideal, Kant’ın ancak “giriş”ini vermiş olduğu “gelecekteki metafizik”tir. Alman İdealizmin başka bir özelliği de, yaratıcılarının dinç bir dinamizm ve bir yaratma sevinci ile beslenen iyimserlikleridir. Onlar için şüphe, ancak gelip geçici bir duraktır.

Bu düşünürlerin hepsi, daha baştan bütün idesine doğru yola çıkarlar; yapıtlarının hemen her biri yeni bir sistem tasarısı getirmek isterler; bu yüzden sistemlerini gelişmeleri boyunca değiştirip dururlar. Bu bakımdan alınırsa Alman İdealizmi, Kant ile zıtlık halindedir. Çünkü Kant için sistemden çok kritik önemlidir. Oysa Alman İdealistlerine göre kritik, olumsuz bir şeydir.

Alman İdealizmi başlığı altında sırasıyla Fichte, Schelling ve nihayet Hegel incelenecektir.

1. Johann Fichte (1762 – 1814)

Fichte’ye göre determinizm, teorik bakımdan ne kadar zorunlu olursa olsun, insanın değer ve onuruna aykırı birşeydir. O, salt teorik saydığı zorunlulukta, Fichte uzun uzun durup kalmaz; doğrudan doğruya, ahlaki bir varlık olan insanını özgürlüğünü temel olarak alır ve doğa dünyasını da ancak bu temel üzerinde anlamağa çalışır.

Alman İdealizmi içinde, büsbütün romantik anlayışın içinde yer alır. Dünya görüşü, Kant’ta olduğu gibi ahlaki değil, estetiktir. Ona göre insan bilinci, en yüksek basamağına akıl ile belirlenmiş özgür eylemde değil, sanatın yaratmalarında erişir. Doğaya bakışı, Kant’ta olduğu gibi, determinizmle işleyen bir mekanik yapı değildir. Doğa, “ben” den bağımsız olan bir varlıktır; ama cansız bir madde değildir.

Hegel’e göre önce “bilginin yürüyeceği yol, yani bilginin yöntemi ne olmalıdır?” sorusu üzerinde durup kalmamalıdır. Kant’ın istediği gibi, ilkin “bilginin yolunu” bulup sonra varlığı tanıyacak değiliz.

Hegel, Platon gibi ilk ilkenin nesnel evrensellerden meydana geldiği inancındaydı. Ama Kant’tan duyusal ve duyusal olmayan evrenseller ayrımını aldı. Aslında Hegel, büyük bir sistem kurarak, Kant’ın imkansız bulduğunu söylediği şeyi gerçekleştirmiş yani rasyonel bir metafizik kurmuş oldu.

Düşünce ile varlığın, mantık ile metafiziğin bir ve aynı gerçekliğin iki farklı yüzü olduğunu söyler Hegel. Hegel’in dinamik bir süreç olarak betimlediği bu mutlak varlık, onun diyalektik adını verdiği üçlü adımlardan oluşan hareketlerle değişir ve gelişir. İşte dünya, varlık, kültür ve uygarlık dediğimiz herşey, Mutlak Zihnin üçlü adımlardan oluşan diyalektik hareketlerinden meydana gelir.

Felsefedeki bilişsel süreçlerin oluşumlarından ziyade, bilgiyi genel olarak ele alan, bilgiyle ilgili problemleri araştıran, bilginin kaynağını, doğasını, doğruluğunu, sınırlarını inceleyen bilimidir. Epistemololojinin kapsamı içinde kalan klasik problemler;

1. Bilginin İmkanı Problemi: Bu problem içinde, bilginin hiçbir şekilde mümkün olmadığını savunan kuşkucu yaklaşım ile bilginin kesinlikle olanaklı olduğunu savunan yaklaşım yer alır.
2. Bilginin Doğruluğu Problemi: Bilginin doğruluğunun düşünceler ya da bilgiler arasındaki tutarlılıktan oluştuğunu savunan doğruluk anlayışı; bilginin doğruluğunun bilginin apaçıklığından meydana geldiğini savunan anlayış ve bilginin doğruluğunun yararlılığıyla, belli bir amaca hizmet etmesiyle belirlendiğini savunan doğruluk anlayışı bu çerçeve içinde değerlendirilir.
3. Bilginin Kaynağı Problemi: Bilginin kaynağında yalnızca aklın bulunduğunu savunan, yetkin bilgi örneği olarak matematiği gören akılcılıkla, bilginin kaynağında yalnızca algının, deneyimin bulunduğunu savunan ve bilgi örneği olarak da doğa bilimlerini gören emprizim, bu çerçeve içinde değerlendirilmek durumunda olan temel görüşlerdir.
4. Bilginin Sınırları Problemi

Çeşitli felsefe akımları şimdiye kadar epistemoloji üzerine çeşitli görüşler geliştirdiler. Hegel’in kendinden öncekileri de toplayarak vardığı sonuç, idealist bilgi teorisinin en olgunlaşmış biçimlerinden biri sayılabilir ve bu felsefenin bilgi konusundaki anlayışının özünü yansıttığı kabul edilir. Bu anlayışa göre bilgi, bilenle bilinen, ya da bilen özne ile bilinen nesne arsındaki bir özdeşliğe dayanır. Bu özdeşliğin olmadığı varsayılırsa, bilinçle nesneler dünyası arasında, Kant’ın ileri sürdüğü çeşitten bir uçurum doğar ve bilgi mümkün olmaktan çıkar.

Amprizmin ilk bakışta buna farklı bakış getirdiği düşünülebilir. Çünkü amprizm, bilinçten ayrı bir maddenin varlığını kabul eder. Bilginin deneyden geldiğini söyler. Son analizinde bilgi, bir çeşit özne / nesne özdeşliği gerektirir. Bu nedenle Materyalist felsefeden bakıldığında da, amprizm idealizm olmaktan kurtulamaz.

İdealizme göre bilgi, hem nesnenin özü, hem de bu özün nesneden soyutlanması, yani bilgi edinilmesi işlemi olarak, nesnede içerilmiş durumdadır. Ancak, idealizm ve amprizm de, bilgi teorisi sorununu ancak bir özne / nesne özdeşliği çerçevesi içinde çözebilmeleri bakımından birleşir ve materyalist felsefeden ayrılırlar. Materyalizme göre, nesnenin tarihi ile bilginin tarih birbirinden ayrıdır. Bir örnekle; Michelangelo, heykeli yapmak için, mermerin gereksiz kısımlarını attığını söylerken, bitmiş heykel sanki mermerin içinde zaten vardı; heykelcini görevi, gereksiz (özsel olmayan) mermeri atarak içte yatan bu özü çıkarmaktı. Bunun yorumu, bir nesnenin bilgisi, o nesnenin özü olarak, gene o nesnenin parçası ise, o nesne içinde içerilmiş ise, ve bu bilgi, bilen özneye açık ise, gene idealizmin özne / nesne özdeşliğidir.

Bilgi ve ona erişme yolları, varolan düşünce sistemleri itibariyle farklılık gösterir. Her felsefi akımın, epistemolojisi çok başkadır. Nesne ve özne birliği ya da ayrılığına göre görüşler ve yöntemler değişir.

Tüm Alman İdealistlerinde olan bütüncü ide felsefesi, bilgiye erişmede etkilidir. Çünkü bu, özne ve nesne birliğini gerektirecektir. Bu noktada idealizm, materyalizm ve amprizmden ilk etapta ayrılır. Materyalizm için nesne ve bilgi birbirinden bambaşka şeylerdir. Tüm gerçeklik, maddeye indirgenmiş durumdadır. Amprizme göreyse, bilginin kaynağı deneylerdir ve bilinçten ayrı bir maddenin varlığını kabul eder. Bu noktada materyalizme yakındır. Yine amprizm, bilginin deneyden geldiğini söyler. Ancak son deney aşamasında bir nesne ve özne özdeşliğini işaret ettiği noktada Materyalizm gözünde resmen idealizm tarafındadır.

• Adjukiewicz, Kazimierz. Felsefeye Giriş: Temel Kavramlar ve Kuramlar. Çeviren: Ahmet Cevizci. İkinci basım. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1994.

• Cevizci, Ahmet . Paradigma Felsefe Sözlüğü. 3. Basım. İstanbul: Paradigma, 1999.

• _______ . Platon’un Felsefesi Üzerine Araştırmalar: Cilt I İdealar Kuramı. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1989.

• Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi. Altıncı basım. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1990.

• Morin, Edgar. Aşk, Şiir, Bilgelik. Çeviren. Haldun Bayrı. İstanbul: Om Yayınevi, 1999.

• Stace, W. T. Hegel Üzerine. Çeviren. Murat Belge. Ankara: V Yayınları, 1986.