Politik risk uluslararasılaşma aşamaları içinde bulunan şirketler için oldukça önemli bir etki göstermeye başlamıştır. Özellikle uluslararası alanda çalışan şirketler çok değişik ülkelerde işlemler gerçekleştirmekte ve bunun sonucu olarak da çok farklı hükümetlerle ilişkiye girmektedirler. Hükümetler bir ülkeyi yöneten yönetim kurulu organları gibidirler ve ellerinde yasal güç bulunmaktadır. Bu da şirketlere hükümetlerle iyi ilişkiler içinde olma sonucunu doğurmaktadır. Her ne kadar iyi ilişkiler içinde de olunsa çoğu zaman işletmeler bir takım politik zorluklarla karşılaşmaktadırlar. İşte bu tür zorlukları önceden görebilmek uluslararası işlem yapan şirketler için oldukça önemli avantajlar sağlamaktadır. Bu tür risklerin var olması onların önceden incelenmesi sonucunu da beraberinde getirmektedir. Bu ödev politik risk ve uluslararası anlaşmaları içinde barındırmaktadır.

Şirketler rekabet üstünlüğü elde etmek ve karlılıklarını arttırmak, istikrar sağlamak ve uluslararası ekonomik entegrasyonda güçlü bir yer kazanmak amacıyla uluslararasılaşma sürecinden geçerler. Çokuluslu şirketleri uluslararası arenada, bu avantajların yanısıra bazı tehlikeler de bekler: yatırım yapılan ülkede meydana gelebilecek yasal, etik, kültürel, politik vs. nedenlerden meydana gelebilecek anlaşmazlıklar bunlardan bazılarıdır. Şirketler genel olarak Politik Risk adı altında toplanan ve uluslararası ticaretten doğan bu gibi risklerle başa çıkmak ve minimum zarar görmek amacıyla bazı önlemler almak, taktikler kullanmak durumundadırlar.

Ükelerin birbirleri arasında politik işbirliği içinde olması, işletmelerinin uluslararasılaşmasını ve yurtdışı faaliyetlerini istikrarlı bir şekilde yürütebilmesini mümkün kılan en önemli etkenlerdendir. Ülkelerin bağlı bulundukları organizasyonlar, dahil oldukları uluslararası anlaşmalar, o ülkenin işletmelerinin önünü uluslararası işletmeciliğe açması açısından önemli rol oynamaktadır. Yatırım yapılacak ülkedeki politik istikrarsızlıklar, ithal yasakları, gümrük vergileri, kota ve ambargolar siyasal açıdan güvensiz ve yüksek risk taşıyan bir ortam meydana getirmektedir.

• İdeolojik güçler (Kominizm, Kapitalizm, Sosyalizm, Muhafazakar ve Liberal ideolojiler),
• Milliyetçilik eğilimleri,
• Devlet eliyle işletmecilik eğilimleri,
• Devlet etkisi ve kontrolü,
• Devletin ya da hükümetin istikrarlılığı,
• Tarihe dayanan politik çatışma ve düşmanlıklar,
• Uluslararası örgütlerin etkisi,
• Ülkelerin savunma politikaları,
• Ülkelerin dış politikaları,
• Çokuluslu girişimler ve siyaset,
• Siyasal olumsuzluklar ve
• Terörizm

Uluslararası işletmecilikle uğraşan işletmeler, yatırım yapmayı düşündükleri evsahibi ülke ve dünya politik yapısını ve taşıdığı riskleri de iyi bilmek istemektedirler. Çokuluslu işletmelerdeki ortak hareket tarzlarından birisi de, ana ülkeye yakın politik eğilimleri benimsemiş ve politik istikrarlı sayılabllecek ülkelere yatırım yapma isteğidir. Ülkelerin birbirleriyle savaşları, devrimler, sık sık hükümet değişimleri ve politlk karmaşalar hem ulusal hem de uluslararası düzeylerdeki yatırımları büyük ölçüde etkilemektedir.

• Uygulanan yönetim ţekli,
• Sosyal huzursuzluk ve karışıklık,
• Silahlı mücadeleler, yerel ayaklanmalar ve isyanlar,
• Uluslararası ittifaklar,
• Hükümetlerin politik gücü,
• Muhalefet gruplarının politik gücü,
• Hükümet kararlannın etkileri ve sonuçlan,
• Milliyetçilik,
• Yabancı yatırımlara olumsuz tepkiler

Bir ülkede yerleşmiş politik risk varsa, buna o ülkenin ekonomik çerçevesinde olduğu gibi sosyal, kültürel, dini ve etnik kimliği ile birlikte ele alınmadan gerçekten değer biçilemez. Bu bağlamda ‘ülke riski’, herhangi bir yabancı çevrede iş yürütebilmek için gerekli uygun ülke değerlendirmesinde daha uygun bir belirleme olur.

• İnsan haklarının zayıf olarak uygulandığı ülkelere yatırım yapmak.
• Anti-çevreci yaklaşımlar. Ör: çevreye zararlı maddeleri kullanmak.
• Çocuk ya da mahkumları çalıştırmak.
• Rüşvet
• Ürün korsanlığı
• Düşük maliyetle üretim yapan ülkelerle çalışmak.

1. Ulusal İklim: Politik kargaşa, ayaklanma, yıkılmaya doğru eğilimlerin ölçüldüğü ulusal şiddetin düzeyi. Siyasi partiler arasında aşırılığa kaçma eğilimlerinin varlığ veya ortaya çıkan hükümet krizleri buna örnektir.
2. Ekonomik İklim: Yabancı yatırım ikliminin bütün bir değerlendirmesi arasındaki uygun faktörler muhtemelen dış borç düzeyi, ödemeler dengesi açıkları, enflasyon oranları, devletin ekonomiye müdahalesi ve brüt sermaye yatırımlarıdır.
3. Dış İlişkiler: Bir ülkenin bir diğer ülkeye beslediği düşmanlıktır. Örnek etkenler; savunma bütçelerinin büyüklüğü, silahlanma yarışı ve komşularıyla olan çatışmaların sıklığı olarak sayılabilir.

İşletmeler politik riski değişik şekillerde ele almaktadırlar. Bunların başında makro politik risk analizi gelmektedir. Makro politik risk analizinde başlıca politik kararların ülke içinde bulunan işletmeleri nasıl etkilediği araştırılmaktadır. Politik risk denildiğinde sadece hükümetlerin yaptıkları ya da yapmadıkları anlaşılmamalıdır. Bazı durumlarda politik risk tamamen hükümetlerin kontrolü dışında da oluşabilir. Makro politik risk analizinde yukarıda açıklandığı üzere, ülkede bulunan tüm şirketlerin üzerinde etkili olan tüm siyasi gelişmeler demek çok daha doğru bir tanımlama olacaktır.

Fransada yapılan seçimlerle başa Chirac geçmiştir. Chirac sağ tandanslı bir politikacı olduğu için bunun Fransa’nın politik riskini etkileyeceği düşünülmüştür. Fakat esas sorun sol iktidarların hükümette bulunması sonunda ortaya çıkmaktadır. sol iktidarlar uyguladıkları politikalarla politik riski çok daha fazla arttırmaktadırlar. Örneğin Jamaika’da iktidara sol bir başkanın geldiği zaman özellikle Amerikan yatırımlarının miktarı oldukça azalmıştır.

İkinci aşamada anlatacağımız bu yöntem adından da anlaşılacağı gibi bir kaç kişi ve ya grubun bir araya gelerek yaptığı bir çalışmadır. İki farklı metod uygulanarak yapılmaktadır. Bunlardan bir tanesi Bayesian Karar Analizi, ikincisi ise Delphi metodudur. Birinci yöntem olan Bayesian Kara Analizinde alternatif hipotezlerin gerçekleşme olasılığı belirlenir ve her yeni gelen bilgi için aynı metod uygulanır. Belli bir konuyu ele alarak bunun gerçekleşme olasılığı araştırılır. Bu yolla gelecekte olacaklar öngörmeye çalışılır.

Politik riskin incelenmesi ve bilirlenmesi bu metodda objektif sayısal değerlere dayandırılarak yapılır. Bu yol ev sahibi ülke veya ülkeler grubuna uygulanır. Bu yöntem sadece sayısal değerler üzerine oturduğu için spakülasyonlara dayanmaz ve bize ülkeler arası karşılaştırma yapma imkanı verir. Çünkü bu metodda kullanılan sayısal kriterler her ülke için bulunabilmektedir.

Örnek olarak iç savaş, genel grevler, radikal rejim değişiklikleri gibi. Fakat burada uzmanlardan kendi kişisel görüşlerinden çok eldeki verilere göre fikir oluşturmaları istenir. Amaç, bulunacak verilerin nispeten sübjektif kriterlerden uzaklaşılmasını sağlamaktır. Bunun sağlanması için de hep sayısal değerlerden ve geçmişten yararlanılır. Grevlerin sayısı, teröristlerin saldırı hedefleri ve sayısı gibi sayısal değerler kullanılır.

• Bir sektörde istimlak
• Ayrımcı vergi
• Kontrata sadık kalmamak

• Yabancı işletmelere karşı yapılan terörist faaliyetler
• Yabancı işletmelere karşı girişilen şiddet
• İç savaş veya ayaklanma gibi faktörler sonucu ortaya çıkan istikrarsız durum

Uluslararası işletmelerin ilgili ülkedeki faaliyetlerinden doğan risklerdir. Operasyonel risk denildiği zaman hükümetin politika veta prosedürleri tarafından yerel operasyonların daraltılması anlaşılmaktadır. Bunlara örnek olarak fiyat kontrolü, finansal kısıtlamalar, ihracat taahütleri, vergiler ve yerel kaynak ihtiyaçlarını sayabiliriz.

Örneğin Türkiye’de bu tür bir uygulamayla şirketlerin karşılaşabileceği gerçeğini göze alarak yatırım kararı vermeleri gerekir. T.C. Anayasasının 46. Maddesine göre, “ devlet ve kamu tüzel kişileri, kamu yararının gerektirdiği hallerde, karşılıklarını peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunda gösterilen esas ve usule göre” zorla el atmaya yetkilidir. Burada belirtilen kamu yararı çok geniş bir tabir olduğundan ve ödenen bedelin gerçek bedelin çok altında olmasından ötürü Türkiye’de yatırım yapmak oldukça riskli görünmektedir.

Hükümetlerin uyguladıkları para politikaları da önemli bir risk oluşturmaktadır. Para politikası , devletin para politikası araçlarını kullanarak para arzı ve faiz oranlarını etkilemesidir. Bu tür uygulamalar işletmeler üzerinde direkt etkiler yapacaktır. Örneğin faiz oranlarını yükseltecek para politikası araçlarının kullanılması durumunda tüketiciler tüketmekten çok paralarını gelecekte yapacakları harcamalar için saklama yoluna gidecekler ve ekonomi daralacaktır. Uzun vadede faizler düşme eğilimine gircek de olsa ilk başlarda devletin uyguladığı para politikası yüzünden şirketler finansman işlemlerini çok daha maliyetli olarak yapacaklardır.

Yukarıda başlıca politik risk alanlarından bahsettik. Fakat politik irski bu kadar sınırlı sayıda görmek çok yanlıştır. Politik riskler her zaman hükümetlerin yaptıkları sonucunda ortaya çıkmaz. Bazen hükümetlerin istekleri dışında da bazı politik gelişmeler olumsuzluklar yaratabilir. Poitik riski sadece tek başına da inceleyemeyiz bunun yerine sosyo-politik riskler demek çok daha doğru olacaktır. Aşağıda uluslararası şirketlerin karşılaşabileceği sosyo-politik riskler vardır.

Fakat özellikle kara avrupa devlet anlayışını kabul eden Türkiye gibi ülkelerde yürütme yasamanın içinden çıkmakta ve bu iki gücün karşısında ise yargı tek başına kalmaktadır. Bunun sonucu olarak yürütmenin yaptığı keyfi bir takım uygulamalar yargı organı tarafından düzeltilmektedir. Fakat yasama organıyla bu kadar iç içe olan yürütme organı yani hükümet, gerekli yasal düzenlemeleri yaparak kendisini yargı organının boyunduruğu altından kurtarnaya çalışmaktadır. Örneğin Türkiye’de bu uygulama oldukça yaygındır. Yasalara hükümetin takdirine bağlı olarak herhangi bir işlemin yapılacağını belirten bir kanun çıkarılarak tüm yargısal engellerin önüne geçilmeye çalışılmaktadır.

Her ne kadar hükümetler daha serbest bir şekilde tüm ekonomiye ve ticarete müdahale etmek isteseler de karşılarına bazen diplomatik sorunlar çıkmaktadır. Bu diplomatik sorunlar daha çok uluslararası şirketlerin ana merkezi olan hükümetle ev sahibi ülke arasında çıkmaktadır. İşte bu tür diplomatik sorunlar ve uluslararası işletmelerin ilgisini çekme isteği kimi zaman hükümetlere yapıcı yasal değişikler yapma zorunluluğu getirmektedir.

Bunlar genellikle Uluslararası Tahkim hakkında çıkarılan yasalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Tahkim belkide hükümetlerin kendilerini aklamak için buldukları bir nevi risk sigortası olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ülkelerde uygulanan siyasi rejiminde politik riski oluşturmada önemli bir etkisi vardır. Bu bakımdan en risksiz sistem olarak karşımıza liberalizm gelemektedir.

Liberalizmin bırakın yapsınlar bırakın geçsinler ( laissez faire, laissez passer) felsefesi oldukça risksiz bir yöntemdir. Hükümetin bu rejimdeki tek rolü oyunun kurallarını belirlemektir. Fakat diğer sistemlerde bunun tam aksi karakter görmekteyiz. Özellikle rejim aşırılıklara kayıyorsa, yani aşırı sağ veya aşırı sol bir özellik gösteriyorsa bu durum çok net bir karakter kazanır. Özellikle bu durumların vuku bulması durumunda mülkiyet hakkı büyük ölçüde zedenleneceğinden politik risk karşımıza çıkmaktadır.

A) Üç boyutlu, kapsamlı bir iskelet oluşturulabilir; bu boyutlar;

• politik riskler,
• genel yatırımlar
• özel yatırımlardır.

Politik Risk Tipleri: Transfer Riski, İşletim Riski ve Mülkiyet Kontrolü Riskini daha önce açıklamıştık.

• Yığın Yatırımlar: Yabancı ülkede üretilen mal ve hizmetlerin kendi ülkelerinde üretilenden farklı olduğu, yüksek riskli yatırım şeklidir.
• Dikey Yatırımlar: Hammadde ya da yarı mamullerin üretiminin son ürün haline getirilme işleminin yapıldığı yatırım şeklidir. (ihracat odaklı)
• Yatay Yatırımlar: Yabancı operasyonda bulunan çok uluslu işletmelerin, üretilen kendi ülkelerinde üretilen mal ve hizmetlerin aynısının üretildiği yatırım şeklidir.

En az riskten en yüksek riske doğru giden 5 risk seviyesi belirlenir ve bu belirlenirken sektör, teknoloji ve mülkiyet kriterleri kullanılır. Birincil sektörler genelde en yüksek riski taşırlar, sanayii sektörü ise en düşük riski. Hükümetin ulaşamayacağı teknolojiye sahip şirketler en düşük riski taşırken, mülkiyeti tamamen elde tutulan şirketler de kısmen elde tutulanlara göre daha yüksek risk taşırlar.

B) Kantitatif Yaklaşım Metodu: Şirket için önemli bazı faktörler saptanıp, bunlara değer verilip, bu değerlerin sonucunda çıkan değerlere göre maksimum ve minimum riskler belirlenir. Bunu Analiz konusunda detaylı olarak görmüştük. Bu değerleme, ülkelere göre farklılık gösterdikleri için, farklı ülkeler arasında risk yüksekliği ile ilgili bir sıralama yapılabilir ve yatırım açısında daha az riskli olan ülke seçilebilir.

Risk oranı bu metodlar kullanılarak belirlendikten sonra, dikkatli bir şekilde formule edilen cevaplara göre minimize etme ya da sınırlandırma yoluyla riski yönetmek gerekmektedir. Bunun için kullanılan en yaygın metodlar şunlardır:

A) Göreli Pazarlık Gücü: Şirket, evsahibi ülkeden daha fazla pazarlık gücüne sahip olmaya çalışmaktadır. Buna en iyi örnek, eğer operasyon istimlak edilmiş veya şirket kabul edemeyeceği hükümet kararlarına uymaya zorlanmışsa, şirketin, hükümetin ulaşamayacağı bir teknolojiye sahip olmasıdır.Zaman geçtikçe bu teknoloji yaygın hale gelir, hükümet tarafından erişilebilir olursa şirket pazarlık gücünü kaybetmeye başlar. Bunu engellemek için şirket teknolojiyi sürekli geliştirmek ve gücü yeniden dengelemeye çalışmak durumundadır.

B) Koruyucu ve savunmacı teknikler: Çokuluslu işletmelerin operasyonlarında kendilerini istimlaktan korumaya ve/veya hükümetin müdahalesini minimize etmeye çalışmak amacıyla bu tekniklerin entegrasyonu ve uygulanması da politik riski yönetmenin bir başka yoludur.

• Bütünleştirici teknikler, denizaşırı operasyonların evsahibi ülkenin altyapısının bir parçası olabilmesi amacıyla düzenlenmiştir. Bu teknikler şunları kapsar:

• Koruyucu ve savunmacı teknikler, evsahibi ülke hükümetinin operasyona müdahalesini engellemk amacıyla uygulanırlar. Entegre tekniklerden farklı olarak bu teknikler, şirketin yerel çevreye entegrasyonunu engelleme amaçlıdır. Bu teknikler şunları kapsar:

1. Mümkün olduğunca yerel tedarikçiler gibi girişimde bulunmak ve tüm araştırma-geliştirme çalışmalarını ülkenin dışında gerçekleştirmek,
2. Yerel personelin sorumluluğunu kısıtlamak ve sadece hayati değer taşıyan kişileri elde tutmak,
3. Sermayeyi yerel bankalardan ve hükümetten sağlayarak dış kaynaklar kadar arttırmak,
4. Üretimi birçok ülke sayısı kadar çeşitlendirmek.

Bu tekniklerin hangisinin, hangi şartlarda, ne ölçüde kullanılacağına gelince; buna şirketin teknolojisine, yönetim becerilerine, lojistik ve işçi-işveren transmisyonuna bağlı olarak karar verilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Bu kriterlere göre dört temel şirket tipi vardır:

1. Evsahibi ülkenin ihtiyacı olan bilgiye tek sahip olan, dinamik, yüksek teknoloji şirketleri. Bilgisayar şirketleri buna en iyi örnektir. Bu şirketler bütünleştirici tekniklerin uygulanmasına pek uygun değildirler. Bunlar evsahibi ülke ile mesafelerini uzak tutarak koruyucu, savunma tekniklerini uygulamayı tercih ederler.
2. Alçak veya sabit teknoloji şirketleri. Bu şirketlerin üretimi fazla yenilik istemeyen veya daha az gelişmiş teknolojiye ihtiyaç duyan ürünlerdir. Çelik firmaları buna örnektir. Bu tip şirketler bütünleştirilmeye savunmadan daha fazla ihtiyaç duydukları halde, her iki yöntemi de yüksek oranda kullanabilirler.
3. Bu tip şirketlerin yöneticilerinin yüksek beceri sahibi olmaları gerekmektedir. Örneğin yiyecek üretim şirketleri rekabetçi olabilmek için uzman marketing ve yönetim becerilerine ihtiyaç duymaktadır. Bu şirketler aynı ağırlıkta olmak üzere iki tip tekniği de kullanırlar.
4. Bu tip şirketler, el emeği gerektiren ürünler üreten, satış için güçlü bir global marketing sistemine ihtiyacı içinde olan şirketlerdir. Dikiş makinası şirketleri tipik örnektir. Bunlar diğerlerinde çok daha fazla ve ağırlıklı olarak koruyucu ve savunmacı teknikleri uygular.

1. Planlama: Anlaşmacı tarafların ulaşmak istedikleri amaçların belirlenmesiyle başlar. Bu amaçlara ulaşabilmek için mümkün olabilecek opsiyonların keşfedilmesi gerekir. Bundan sonra taraflara üzerinde düşünülmesi nedeniyle sunulur.
2. Kişilerarası ilişkiler kurma: Diğer tarafta bulunan kişileri tanıma aşamasıdır. Kimin hangi konuda ne kadar sorumluluk sahibi olduğunun anlaşılması amaçlanır.
3. Görev ile ilgili bilgilerin değiş-tokuş edilmesi: Her grup, kendilerine göre kritik olan konulardaki pozisyonlarını ileri sürer.Bu noktada katılımcılar, karşı tarafın ne almak istediğini ve ne bırakbileceğini bulmaya çalışır.
4. İkna etme: En önemli aşamadır. Hiçbir taraf, vermesi gerekenden daha fazlasını vermek istememekle beraber sonuca ulaşabilmek için bir takım tavizlerde bulunmak zorunda olduklarının bilincindedirler.
5. Sözleşme: Tavizlerin kabul edildiği, uzun ve zorlu görüşmelerden sonra anlaşmaya varılan final aşamasıdır. Bazı durumlarda bu sonlanma azar azar, parça parça olabilir; bu arada da sözleşme şartları ve tavizler tekrar gözden geçirilir. Sonuçlandığında ise, artık pazarlık masasından kalkılır ve uygulamaya odaklanılır.

Sözlü ve sözsüz davranışlar da anlaşma sürecinde tarafların birbirlerine üstün gelebilmeleri için gereken gücü kazandırabilecek taktiklerdir.

1. Sözlü Davranışlar: Önemlidir, çünkü sonucu ilerletip genişletebilirler. Araştırmalara göre ilk defa duyulan önerilerde bulunan, çok fazla soru soran veya anlaşma sürecinin sonuna kadar çok fazla sözlü yorum yapmayan anlaşmacıların daha avantajlı oldukları söylenmektedir.

1. Uç davranışlarda bulunmak: Bazı taraflar anlaşmaya çok uç tekliflerle başlarlar. Bunun olası faydaları şunlardır: (1) Bu teklifleri öne süren tarafın karşı tarafa, kendisinin istismar edilemeyeceğini göstermesi, (2) anlaşmayı uzatarak karşı taraf hakkında daha fazla bilgi edinilmesinin sağlanması, (3) tavizlere daha fazla yer açılması, (4) karşı tarafın, kendi tercihleri hakkındaki inançlarının değişmesi, (5) karşı tarafa, oyunun her zamanki normlarda oynanmaya hazır olduğunun gösterilmesi, (6) tahmin edilenden daha fazlasını kazanabilme olanağı.
2. Söz vermeler, tehdit etmeler ve diğer davranışlar: Karşı tarafı etkilemek için kullanılan ve kültüre göre değişiklik gösteren davranışlardır.

1. Sözsüz Davranışlar: İnsanların ne söylediğinden çok ne yaptığı bazen daha etkili olabilir. Sözsüz Dvranışlar bazen ‘sessizlik dili’ olarak da kullanılabilir. Bunlara tipik örnekler; sessiz periyodlar, yüzyüze dikkatlice bakışmalar, dokunma, çakışan konuşmalar sayılabilir.

Her ne kadar çözümleri işletmelerin bulması yönünde bir açıklama yapmış da olsak, çoğu zaman politik riskler taşıyan ülkeler tek taraflı bir biçimde hareket ederek yabancı yatırımlara daha cazip gelebilmek için bazı tedbirler ve düzenlemeler yapmaktadırlar. Bunun en güzel örneğini de Türkiye’nin daha yakın zamanda kabul ettiği Uluslararası Tahkim yasasında görmekteyiz. İşte bu tür uygulamalar ülkelerde bulunan politik riskleri azaltmaya yönelik çabalar için de söylenebilir. Fakat unutulmaması gereken şeylerin başında ülkelerin uluslararası arenada tamamen bağımsız oldukları ve onların üzerinde hiçbir gücün bulunmadığı ve çoğu ülke tarafından da kabul edilen uluslararası hukuk felsefesidir. Bu şu anlama gelmektedir; Hükümetleri yaptıkları anlaşmalara veya çıkarttıkları kanunlara uyması yönünde baskı kurabilecek ülkelerin üzerinde herhangi bir organ veya kuruluş yoktur. Bu bakımdan politik risk daima çok iyi bir şekilde incelenmelidir.

• AKSOY, Tamer ,Çağdaş Bankacılıktaki Son Eğilimle ve Türkiye’de Uluslarüstü Bankacılık, Tisamat Basım Sanayi, Ankara, 1997
• DÜLFER Eberhard, Internationales Management, 3. Baskı, R.Oldenbourg Verlag, Almanya, 1995
• Généreux, Jacques, Economie Politique, Hachette, Paris, 1992
• GÖZÜBÜYÜK, A. Ţeref ,Yönetim Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 1996
• HODGETTS, Richard M., çev. ÇETİN Canan, MUTLU Esin Can, Yönetim, Teori, Süreç ve Uygulama, 5. Basımdan çeviri, Der Yayınları, İstanbul, 1997.
• HODGETTS, Richard M., LUTHANS, Fred, International Management, The McGraw-Hill Companies Inc., Singapur, 1997
• Inroduction A La Science Politique, Hachette, Paris, 1991
• KARLUK, Rıdvan, Uluslararası Ekonomi, Beta Basım Dağıtım, İstanbul, 1998
• KEYDER, Nur ,Para,Bizim Büro Basımevi, Ankara, 1998
• KORAY Meryem, TOPÇUOĞLU, Alper, Sosyal Politika, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1995
• MUTLU; Esin Can, Uluslararası İşletmecilik, 1. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 1999
• NOMER, Ergin, Devletler Hususi Hukuku, Beta Basım Dağıtım,İstanbul, 1998
• SIMON, Jeffrey D., Country Risk Analysis, Mackays of Chathom PLC, Great Britain, 1992
• T.C. Anayasası, Alfa basın yayın dağıtım, İstanbul, 1995
• WORTZEL, L., Global Strategic Management, John Wiley Sons INC, USA, 1991

http://www.uwlax.edu/LS/PoliSci/manrique/pol443rc.htm
http://www.oxan.com/politicalrisk.html
http://www.s2a.com/busweek.html
http://cyberprof.bradley.edu/Goodnow/IB306/LECT/LEGALPOL/sld013.htm
http://www.otterbein.edu/home/fac/GLTARCH/risk/tsld001.htm
http://www.billradin.com/recruiter_fee_negotiation_skills.htm